Geraadpleegde bronnen:

In 2012 verscheen het boek "Rondom Het WOORD" geschreven door J. Kwantes over de geschiedenis van de Hervormde gemeente van Harmelen en haar kerkgebouw. Voor meer informatie over dit boek kunt u contact opnemen via het emailadres: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.. Op onderstaande foto ziet u Titia Cnossen die het boek uitreikte aan de Heer Kwantes.

Het kunstreisboek (van de Rijkscomm. voor Monumentenzorg) zegt van de kerk van Harmelen het volgende:
Het is een laatgotische eenbeukige kruiskerk. Toren en koor kunnen uit het begin of midden der 15e eeuw dagtekenen. Het bijzonder brede schip en het dwarsschip zullen een halve eeuw jonger zijn. In 1900 is de kerk geheel afgebrand en vervolgens gerestaureerd. Aan de noordzijde van de toren springt het schip met een aardig veelhoekig doopkapelletje uit. Laten wij aan de hand van de andere nu ten dienste staande bronnen eens nagaan wat er zoal van dorp en kerk te melden is.

Ontstaan van Harmelen:
Het is niet precies bekend wanneer het dorp Harmelen gesticht is. Volgens de historici heeft Harmelen een zeer oude kern. De polders Harmelerwaard en Oudeland, gelegen aan de oeverwallen van de Rijn, vormen het oudste deel van de nederzetting van Harmelen, vermoedelijk daterend uit de 8e en de 9e eeuw.
De nederzetting is zeker ouder dan de gelijknamige parochie en zeker van voor ca.1125. Het is dan niet onwaarschijnlijk dat de bewoners van de nederzetting Harmelen voordien tot de parochie Vleuten hebben behoord.
De naam Harmelen moet op een hoge ouderdom wijzen. De oude kernen in dit gebied zijn alle gevestigd op de rivierkleigronden die aangetroffen worden ter weerszijden van de oude bedding van de Rijn, die ook wel oeverwallen genoemd worden. Het is gebleken dat de nederzetting Harmelen ongeveer tegelijkertijd gesticht moet zijn met Vleuten, Woerden, Linschoten, Oudewater en Bodegraven.
De parochie van Harmelen is minder oud dan de parochies van bovengenoemde plaatsen. De bisschop van Utrecht schijnt door eigen toedoen in samenwerking met de lokale heren de kerk van Harmelen gesticht te hebben t.b.v. de toename van de bevolking als gevolg van de jonge ontginningen bij Harmelen n.l. de polders Reijerscop en Bijleveld.

Ontstaan Kerkgebouw:
Wanneer het kerkgebouw van Harmelen is gesticht is niet precies bekend.
Zeker is dat de kerk onder het jaar 1279 voorkomt in het tiendregister van 1275-1280. Volgens De Bruin is er reeds in de 9e eeuw sprake van een kerkgebouw in Harmelen.
Zoals reeds eerder gezegd is behoorden de bewoners van Harmelen vrijwel zeker aanvankelijk bij de Parochie Vleuten.
De patroonheilige van de kerk van Harmelen is St.Dionysius, waarover opzich verder niets bekend schijnt te zijn.
Het eerste kerkgebouw zal een eenvoudig Romaans kerkje geweest zijn waaraan vrijwel zeker tufsteen verwerkt is geweest.
Tufsteen werd vaker bij Romaanse kerken in dit gebied toegepast. In het koor van het huidige kerkgebouw is nog tufsteen aangetroffen dat waarschijnlijk afkomstig is geweest van het vroegere kerkgebouw.
Op 26 augustus 1581 geven de Staten van Utrecht een plakkaat uit waarin de exercitie van de Roomse religie, zoals dat toen heette, verboden wordt.
Zo komt de Reformatie ook in Harmelen. Vermoedelijk zal evenals elders in de Rijnstreek, in Harmelen, eerst de Lutherse-leer gevolgd zijn. In hoeverre in Harmelen sprake is geweest van een beeldenstorm, is niets bekend. Eerst later ging men geleidelijk over op het Calvinisme.

Verdere kerkgeschiedenis:
In 1589 kwam in Harmelen de eerste predikant in de persoon van Ds. Jacobus Hardenberch, gezonden door de Staten.
In 1593 besloten de Staten tot kerkvisitatie ten plattelande en dus ook in Harmelen. Het kerkvisitatierapport vermeldt:
De kercke is hier verbrant, maar daar is in deselve wederomme een seer bequame plaetse gemaekt omme te predicken.
De volledige restauratie had pas ca. 1639 plaats.
Het middeleeuwse karakter van de kerk is bij deze restauratie bewaard gebleven, aldus de geschiedschrijvers.
Toren en koor worden geschat te dateren van 1400 - 1450;
Schip en dwarsvleugel of transept van 1450 - 1500.
Bij de inval van de Fransen in 1672-1673 werd de torenspits in de brand gestoken. De kerk werd ook beroofd van vele inwendige versieringen zoals o.a. de gebrandschilderde wapens in de ramen die dateerden uit 1636.
Het opvallende van de kerk zijn de twee gemetselde zuilen, die bij een dergelijke kerk niet te verwachten zijn.
Zuilen horen eigenlijk bij een meerbeukig schip, terwijl de Harmelense kerk een éénbeukig schip heeft.

Kerkvoogdij 1930

Graf(zerken):
Ten aanzien van het begraven in de kerk wordt opgemerkt op 13 juli 1795:
"De diaconie heeft nog 5à6 graven, waarvan ze volgens belofte twee nodig heeft en daarom wordt besloten er enige bij occasie te verkopen"
Tijdens de laatste restauratie zijn er nog restanten van grafzerken die zeker uit deze kerk afkomstig waren, gevonden. Vanwege het verlagen van de koorvloer is het tongewelf van het graf in het koor verwijderd en het graf is gevuld met zand.

Orgel:
In 1827wordt op 7 okt. een orgel ingewijd. Of dit het eerste orgel is, is niet bekend.

Interieur:
In 1829 worden aanmerkelijke verbeteringen aangebracht aan preekstoel en doophek. Ook worden er nieuwe koperen blakers en twee nieuwe koperen kandelaars aan het doophek aangebracht.

Opnieuw restauratie (rond 1840) :
Op 1 nov. 1840 blijkt de kerk opnieuw gerestaureerd te zijn waarbij opgemerkt wordt dat de kerk geruime tijd in onbruikbare toestand is geweest. Men had drie maanden elders kerk moeten houden.

Orgel (vervolg):
In 1848 wordt er weer een orgel geleverd aan de kerk. Wat er met het oude gebeurd is, is niet bekend. Dit orgel leek op het orgel van de Evangelisch Lutherse kerk van Woerden en was gemaakt door de fa. Bätz te Utrecht.

Brand en restauratie:
Op zaterdag 23 juni 1900 brandt de kerk geheel uit door blikseminslag.
Men gaf aan de architect J.C. Wentinck te Schalkwijk opdracht een nieuwe kerk te ontwerpen, want men was voor een comfortabele en grote kerk.
Het besluit tot het slopen van de restanten van de kerk en de toren was door de burgerlijke en kerkelijke gemeente genomen.

Op het laatste moment weet de burgemeester van toen: H.Ph.Baron van Heemstra de sloop te voorkomen en de mensen te overtuigen dat wederopbouw het enige verstandige is, wat te doen staat.
Dezelfde architect J.C. Wentinck en zijn vader E.G. Wentinck maken een nieuw bestek en tekeningen t.b.v. de wederopbouw.
Ook de beroemde architect Dr.P.J.H.Cuypers, architect van de wederopbouw van kasteel de Haar te Haarzuilens, het Rijksmuseum te Amsterdam, het Centraal Station te Amsterdam en vele z.g.n. Neogotische kerken waaronder de bekende St.Vitus-kerk te Hilversum, heeft de herbouw van de kerk van Harmelen sterk bevorderd.

Restauratie:
Bij deze restauratie zijn de volgende onderdelen gewijzigd:

1. De raamopeningen zijn voorzien van traceringen van zandsteen, die zeker na 1840 niet meer aanwezig waren.
Hierbij moet echter opgemerkt worden dat de gekozen vormen vrijwel zeker niet authentiek zijn voor onze kerk.
2. De toren is geheel bekleed met een nieuwe harde baksteen zoals die veel bij de Neogotiek gebruikt werd. Het idee van de torenbekleding schijnt afkomstig te zijn van Dr.P.J.H.Cuypers. De bekleding werd nu verticaal aangebracht zodat de toren, die uit het lood stond, voor het oog weer verticaal kwam te staan.
3. De houten balustrade van de toren wordt vervangen door één van steen.
4. Het koor werd d.m.v. een binnenwand met galerij waarop een orgel, gescheiden van de kerk. De preekstoel kwam nu tegen deze afsluiting te staan. Het is niet bekend waar het orgel en de preekstoelvroeger hebben gestaan. Het is echter bekend dat er vroeger ook reeds een afscheiding van het koor geweest is.

Interieur en orgel (1902):
Al met al heeft de kerk die 19 jan. 1902 plechtig werd ingewijd toch een sterk Neogotisch karakter gekregen.
Het meubilair, de herenbanken, de preekstoel en het doophek hebben echter een sterk Neorenaissance karakter gekregen. In de 19e eeuw werden veel meer combinaties van stijlen toegepast als gevolg van het z.g.n. eclecticisme.
In 1902 wordt ook een nieuw orgel aangeschaft.
Dit orgel is een z.g.n. Bätz-J.F.Witte orgel dat zelfs nog enige onderdelen bevat van het vorige orgel uit 1848 (naar men zegt). De compositie van dit huidige orgel lijkt op het orgel van de Oud.Katholieke Kerk van Heilige Maria te Utrecht. Het is het laatste geleverde orgel door de fam. Bätz-J.F.Witte. De Domkerk in Utrecht heeft ook een Bätz-orgel.

Restauratie 1977-1978:
In 1977-1978 is het kerkgebouw opnieuw gerestaureerd. Als gevolg van uitstel van deze eerder noodzakelijke restauratie was er ook achterstallig onderhoud ontstaan. Deze laatste restauratie stond onder leiding van Ir.T.van Hoogevest uit Amersfoort. Gedurende de restauratie werden de werkzaamheden omvangrijker als gevolg van noodzakelijkerwijs aanpakken van meerdere onderdelen van het gebouw.
Deze laatste restauratie kan als volgt gekarakteriseerd worden:
Het 19e-eeuws karakter van de kerk moest gehandhaafd blijven.
Dus niet terug-restaureren naar het midden van de 15e-eeuw.
De belangrijkste werkzaamheden waren tenslotte:
a. De gehele kerk werd voorzien van een nieuw leien dak met een strakke maasdekking.
b. De raamtraceringen zijn geheel gerestaureerd en gedeeltelijk vernieuwd.
c. Het glas-in-lood is geheel verwijderd geweest, geheel gerestaureerd en aan de buitenzijde voorzien van een kunststof (lexan) bekleding ter bescherming.
d. Van het gevelmetselwerk zijn alle voegen vernieuwd. D.w.z. alle voegen zijn uitgehakt en opnieuw aangebracht. Als gevolg hiervan is het verschil tussen de verschillende steenkwaliteiten in de gevel minder opvallend.
e. Er is nu een centrale verwarming aangebracht.
f. De consistoriekamer kreeg weer de grootte van het koor terug doordat de erin getimmerde afscheiding verwijderd werd.
Al met al heeft het kerkgebouw weer een zeer fraai en een voornaam uiterlijk gekregen en kan zij weer een lange periode mee, naar wij hopen.
Het meubilair, althans de kerkbanken zijn geheel overgeschilderd, geëikenhout, omdat tijdens de restauratie als gevolg van het instorten van een loods waarin dit meubilair was opgeslagen, een deel van het meubilair ernstig beschadigd werd.

U vindt nu de volgende interessante objecten in de kerk:
• Op de trekbalken van de kap, teksten in fraaie gotische letters
• Een herdenkingssteen van Prof.Petrus Burman, eertijds bewoner van Huize Batestein
• Een cartouche in het koor ter herinnering aan Prof.Abraham(us) Willing(ius) eveneens eertijds bewoner van Huize Batestein
• Een Grafzerk van Jacob Haring bij de preekstoel. Het wapen daarin is een z.g.n. sprekend wapen, een dwarsbalk waarop een haring vergezeld van drie schuinrechts liggende scheepsankers, helmteken en een staande haring met de kop naar beneden. Bij de restauratie van 1901 zijn de overige zerken verdwenen.
 • Een groot bord met de Tien Geboden en één met de Twaalf Artikelen
 • In de toren is er een herdenkingssteen aangebracht voor de restauratie van 1900
 • In de kerk is boven de uitgang naar het Noorderportaal ook een herdenkingssteen aangebracht voor de restauratie van 1900
 • In het Noorderportaal is een eenvoudige steen aangebracht die ons herinnert aan de restauratie van 1977-1978.

Monumentenwacht
Momenteel wordt het kerkgebouw regelmatig gecontroleerd door de Monumentenwacht. Zij inspecteren het gebouw, doen kleine reparaties en geven advies voor onderhoud. Op deze wijze wordt de noodzaak van een grote restauratie minder snel nodig hetgeen een grote besparing van kosten tot gevolg heeft, zowel voor de kerkelijke gemeente als voor de bijdragen van het Rijk en gemeente.

Tenslotte
Het kerkgebouw van de Hervormde gemeente te Harmelen is een bijzonder fraai gebouw. Het is een sieraad voor het dorp en haar toren pronkt fier in het dorpsbeeld van Harmelen.
Toch hebben ouderen onder ons enige heimwee naar de toestand van voor de reconstructie van het dorpscentrum. Toen stond de kerk ingebouwd door een aantal panden zoals dat nog het geval is in Linschoten. Een dergelijke situatie past beter bij het karakter van het dorp. De klok is echter niet terug te draaien. Maar al is een kerkgebouw nog zo mooi, het gaat tenslotte om het Evangelie, de Blijde Boodschap, welke boodschap gelukkig steeds opnieuw gehoord mag en kan worden in dit eeuwenoude kerkgebouw. Juist dit stemt velen tot grote blijdschap. Daarom zijn wij allemaal trots op het zo fraai gerestaureerde kerkgebouw.

J.Kwantes

Ook een interessante link is: Universiteit Utrecht

Hoofdwerk C-f3:
Bourdon 16'
Prestant 8'
Octaaf 4'
Flageolet 2'
Mixtuur 2-3-4 sterk
Trompet 8'

Nevenwerk C-f3:
Holfluit 8'
Salicet 8'
Fluit 4'

Pedaal C-d1:
Subbas 16' (transmissie)

Koppel HW+NW
Koppel Ped+HW
Koppel Ped+NW

Ventiel